Synagoga w ZabÅ‚udowie zgodnie z zachowanymi dokumentami powstaÅ‚a w pierwszej poÅ‚owie XVII wieku. Wiele jednak wskazuje że zapis mógÅ‚ dotyczyć przebudowy starej a nie budowy nowej Bożnicy. Tradycja ustna przekazywana przez uczonych Å»ydów mówiÅ‚a, że byÅ‚a to budowla z XVI wieku. Jej ksztaÅ‚t, przede wszystkim rodzaj dachu, który raczej kojarzy siÄ™ z budowlami Å›redniowiecznymi niż barokowymi pozwala domniemywać, że byÅ‚a to najstarsza drewniana bożnica w Rzeczypospolitej. Niezależnie jednak jak byÅ‚o w istocie budowla ta pochodziÅ‚a jeszcze sprzed Wojen Kozackich i Potopu Szwedzkiego, podczas których zniszczono ogromnÄ… wiÄ™kszość synagog. Dlatego byÅ‚a to budowla niezwykle cenna.
Synagoga Zabłudowska składała się z kwadratowego korpusu o wymiarach około 11x11m i wysokości około 10 m. Wydaje się że to niedużo, ale proszę poprosić jakiegokolwiek dzisiejszego konstruktora żeby zaprojektował salę o tych wymiarach to zaproponuje Państwu żelbet, stal, a jeżeli drewno to klejone. Żeby to wykonać z prawdziwego drewna, chętnych Państwo raczej nie znajdą, a ten budynek został wykonany przecież bez dzisiejszej wiedzy inżynierskiej.
Na ten prostopadÅ‚oÅ›cian naÅ‚ożony byÅ‚ dach póÅ‚szczytowy, kojarzÄ…cy siÄ™ zazwyczaj z budownictwem zakopiaÅ„skim. ByÅ‚ on dość powszechny w dawnych miastach i miasteczkach Rzeczypospolitej. Od póÅ‚nocy i poÅ‚udnia dostawione byÅ‚y niskie pomieszczenia z pulpitowymi dachami, przeznaczone dla kobiet, którym nie wolno byÅ‚o wchodzić do sali gÅ‚ównej. Na Å›cianach widać byÅ‚o Å›lady po innych dachach, dwuspadowych dobudowanych prostopadle do bryÅ‚y gÅ‚ównej, rozwiÄ…zanie takie jest znane z wielu starych bożnic np. Synagogi Starej w Krakowie, synagogi w Å»óÅ‚kwi, ale także z budownictwa chrzeÅ›cijaÅ„skiego jak choćby fara w Ornecie.
Do elewacji wschodniej dostawiono dwie wieżyczki alkierzowe o podobnych dachach jak na korpusie gÅ‚ównym. Co ciekawe dach wieżyczki poÅ‚udniowej jest inny niż póÅ‚nocnej. Na zachowanych materiaÅ‚ach widać zachowane resztki galeryjek na tych wieżyczkach, dlatego na rysunku pozwoliÅ‚em sobie owe galeryjki odtworzyć. Jest to wyjÄ…tkowo piÄ™kne rozwiÄ…zanie spotykane w wielu synagogach z okolic Grodna. Co ciekawe na Å›cianach nie widać Å›ladów po wyjÅ›ciach na te galeryjki, a w przypadku konstrukcji wieÅ„cowej takie Å›lady byÅ‚yby wyraźne. Åšwiadczy to, że te galeryjki miaÅ‚y wyÅ‚Ä…cznie funkcjÄ™ ozdobnÄ….
Od strony zachodniej, pomiÄ™dzy alkierzami, do budynku gÅ‚ównego dostawiono niższÄ… piÄ™trowÄ… bryÅ‚Ä™. Nakryta byÅ‚a trzykondygnacyjnym Å‚amanym dachem polskim co sugeruje, że powstaÅ‚a dużo później niż korpus. MieÅ›ciÅ‚ siÄ™ w niej na parterze przedsionek, a na piÄ™trze izba kahaÅ‚u czyli rady żydowskiej. BryÅ‚a ta byÅ‚a ozdobiona Å‚adnÄ… galeryjkÄ… na piÄ™trze, która byÅ‚a bardzo pÅ‚ytka, i na którÄ… nie widać drzwi, podobnie jak w alkierzach.
W bryle tej synagogi zachwyca umiejÄ™tne wykorzystanie cech drewna do uzyskanie efektów zdobniczych. Åšciany wykonane sÄ… poziomych bali i zwieÅ„czone szerokimi fryzami z ozdobnie ukÅ‚adanymi klepkami, podobnie ozdobne sÄ… szczyty budynku. RozwiÄ…zania te znane sÄ… z budownictwa ludowego, tutaj osiÄ…gnęły swojÄ… szczytowÄ… formÄ™. Budynek byÅ‚ szeroki w przyziemiu, zwęża siÄ™ powyżej poziomu parteru, poczym znowu siÄ™ nieznacznie rozszerza u podstawy dachu. NakrywaÅ‚o go 6 różnych dachów, a dawniej byÅ‚o ich jeszcze wiÄ™cej. Dlatego też bożnica ta byÅ‚a wyjÄ…tkowo piÄ™kna i malownicza.
Równie piÄ™kne byÅ‚o wnÄ™trze tej synagogi. Åšciany pokryte byÅ‚y ornamentami, Å›rodek sali zajmowaÅ‚a archaiczna wolnostojÄ…ca bima czyli odpowiednik katolickiej ambony, a na Å›cianie wschodniej wbudowany byÅ‚ misternie zdobiony Aron-Hakodesz, czyli rodzaj szafy gdzie przechowywano zwoje Tory. Wszystko to miaÅ‚o zachwycić pobożnych Å»ydów i dać im przedsmak tego co na nich czekaÅ‚o w niebie.
Niestety Synagogę w Zabłudowie Niemcy spalili z marszu już w czerwcu 1941 roku. Pozostały nam tylko liczne rysunki i zdjęcia, gdyż polscy naukowcy przed wojną zdawali sobie sprawę z rangi tego zabytku. Może warto byłoby ją odbudować?
Autor: architekt Piotr Olszak
