Liczebność Å»ydów byÅ‚a szczególnie duża na wschodzie , gdzie wÅ‚aÅ›nie dominowaÅ‚o budownictwo drewniane. Wiele malowniczych miasteczek drewnianych, które znamy już tylko z rysunków Matejki czy Gumowskiego byÅ‚o wÅ‚aÅ›nie dzieÅ‚em Å»ydów.
SpoÅ‚eczność ta budowaÅ‚a liczne budowle mieszczaÅ„skie, poÅ›ród których najważniejsze i najwspanialszy byÅ‚y oczywiÅ›cie bożnice. Budowle te byÅ‚y czymÅ› innym niż Å›wiÄ…tynie chrzeÅ›cijaÅ„skie. Przede wszystkim nie byÅ‚y to Å›wiÄ…tynie, gdyż ta dla Å»ydów może być tylko jedna, w Jerozolimie, tam gdzie stoi już od kilkunastu wieków muzuÅ‚maÅ„ska KopuÅ‚a na Skale. ByÅ‚y natomiast miejscem spotkaÅ„ modlitewnych, dyskusji teologicznych, ale także mniej wzniosÅ‚ych posiedzeÅ„ rady żydowskiej zwanej kahaÅ‚em oraz miejscem sprawowania sÄ…dów, gdyż Å»ydzi w Polsce mieli swoje niezależne sÄ…downictwo. Na terenie synagogi wykonywano także wyroki tych sÄ…dów: w przedsionku montowano kuny, w które zakuwano niesfornych ziomków, a każdy pobożny Å»yd, który wchodziÅ‚ na modlitwy mógÅ‚ i powinien winowajcÄ™ zwyzywać i opluć. Dla cięższych przewinieÅ„ przewidziano loch pod bożnicÄ… lub celÄ™ w wieży. Tak wiÄ™c synagoga Å‚Ä…czyÅ‚a w sobie funkcje, które w chrzeÅ›cijaÅ„skich miastach speÅ‚niaÅ‚ koÅ›cióÅ‚ oraz ratusz. Ta wielofunkcyjność miaÅ‚a odzwierciedlenie w bryle budynku. Bożnice miaÅ‚y dużo bardziej zÅ‚ożone formy niż Å›wiÄ…tynie katolickie.
KoÅ›cioÅ‚y budowano przede wszystkim dla Boga, tymczasem synagogi budowano dla ludzi. Mimo tego na ziemiach polskich wytworzyÅ‚ siÄ™ wyjÄ…tkowy, mistyczny nurt judaizmu zwany chasydyzmem. Dlatego bożnice w Polsce to coÅ› wiÄ™cej niż sale zebraÅ„. MiaÅ‚y być pieÅ›niÄ… wyÅ›piewanÄ… Najwyższemu, a zarazem przedsionkiem niebios dla pobożnych Izraelitów. To przejawiaÅ‚o siÄ™ we wspaniaÅ‚oÅ›ci wnÄ™trz, które byÅ‚y nadzwyczaj wysokie, peÅ‚ne ozdób malowanych i rzeźbionych. Wysokość wnÄ™trz osiÄ…gano przez odpowiednie uksztaÅ‚towanie więźby dachowej, tak ażeby móc w niÄ… wprowadzić sklepienie pozorne. Å»ydzi tÄ™ sztukÄ™ doprowadzili do perfekcji, budujÄ…c ustroje maksymalnie wykorzystujÄ…ce możliwoÅ›ci jakie daje drewno, w sposób jaki nie znajdziemy ani w koÅ›cioÅ‚ach, ani w cerkwiach. W literaturze podkreÅ›la siÄ™, że te budowle naÅ›ladowaÅ‚y budowle murowane. Być może tak byÅ‚o, jednak z doskonaÅ‚Ä… znajomoÅ›ciÄ… drewna konstruowano wielokondygnacyjne sklepienia pozorne i kopuÅ‚y których w żaden sposób nie daÅ‚oby siÄ™ wykonać technikami murowymi. Dodatkowo budowniczowie bożnic doskonale nauczyli siÄ™ wykorzystywać zÅ‚udzenia optyczne: zmniejszali ozdoby ku górze, tak żeby wnÄ™trza wydawaÅ‚y siÄ™ jeszcze wyższe.
Åšciany wewnÄ™trzne byÅ‚y na ogóÅ‚ pomalowane z góry na dóÅ‚. Prawo Mojżeszowe zakazuje wykonywania obrazów wszelkich istot ziemskich, dlatego w zdobnictwie dominowaÅ‚y formy abstrakcyjne, ale wbrew zakazom można byÅ‚o na Å›cianach znaleźć roÅ›liny i zwierzÄ™ta. Najważniejsze miejsce w bożnicy byÅ‚a Bima czyli odpowiednik katolickiej ambony, która w przeciÄ…gu wieków przeobrażaÅ‚a siÄ™ z mniej lub bardziej wytwornego mebla w najważniejszy element konstrukcyjny, którego sÅ‚upy podtrzymywaÅ‚y caÅ‚y dach. W ten sposób symbolicznie zaznaczano jak ważne jest czytanie i nauczanie Tory. Drugim równie ważnym miejscem byÅ‚ Aron Hakodesz czyli rodzaj szafy na Å›wiÄ™te zwoje która znajdowaÅ‚a siÄ™ zazwyczaj na Å›rodku Å›ciany wschodniej naprzeciwko wejÅ›cia gÅ‚ównego. Szafa ta przeszÅ‚a też dÅ‚ugÄ… drogÄ™ od prostego mebla do formy która jako żywo przypomina katolickie barokowe nastawy oÅ‚tarzowe. W ten sposób podkreÅ›lano jak ważne sÄ… ÅšwiÄ™te Zwoje, które sÄ… prawdziwym sÅ‚owem bożym.
WewnÄ…trz Å»ydostwa powstaÅ‚y różne ruchy religijne i tradycje które budowaÅ‚y różne synagogi. Nie jest moim celem w tym krótkim tekÅ›cie przeÅ›ledzić je wszystkie.
Å»ydzi polscy w swoich bożnicach osiÄ…gnÄ™li najwyższy kunszt. Ich formy i konstrukcje byÅ‚y zdecydowanie bardziej wyszukane niż w Å›wiÄ…tyniach chrzeÅ›cijaÅ„skich. DziÄ™ki nim polska ciesioÅ‚ka wzniosÅ‚a siÄ™ na wyżyny niespotykane nigdzie indziej na Å›wiecie. Niestety żadna z tych synagog nie dochowaÅ‚a siÄ™ do naszego czasu gdyż wszystkie co do jednej spalili Niemcy w trakcie II Wojny Åšwiatowej. Wszystko co o nich wiemy zawdziÄ™czamy Polakom przede wszystkim prof. Oskarowi Sosnowskiemu i Szymonowi Zajczykowi z Politechniki Warszawskiej, którzy w okresie miÄ™dzywojennym sporzÄ…dzili bardzo szczegóÅ‚owe rysunkowe inwentaryzacje bożnic drewnianych, Å‚Ä…cznie z kolorowymi odrysami malowideÅ‚ Å›ciennych. Niestety Niemcy zabili także tych naukowców a wiÄ™kszość materiaÅ‚ów przez nich zgromadzonych spalili.
Jednak sporo zostaÅ‚o, materiaÅ‚y sÄ… na tyle dokÅ‚adne że można by siÄ™ pokusić o odbudowÄ™ niektórych synagog. Mam nadziejÄ™ że bÄ™dzie mi dane takÄ… bożnicÄ™ oglÄ…dać!
Jako ilustracjÄ™ do tego wstÄ™pu na temat bożnic drewnianych prezentuje XIX wieczny sztych przedstawiajÄ…cy synagogÄ™ w Nasielsku która byÅ‚a podobno najpiÄ™kniejsza w caÅ‚ej Rzeczypospolitej.
Autor: architekt Piotr Olszak
