Budownictwo Stylizowane Pod koniec XIX wielu twórców zwróciło się w stronę rodzimej kultury ludowej. Inspirowali się nią pisarze, poeci, malarze, muzycy no i co nas tu najbardziej interesuję architekci. Powstały wówczas w wielu krajach nurty architektury lokalnej, które dominują w budownictwie niektórych regionów do dziś. W Polsce najważniejszym tego przykładem jest styl zakopiański. Tutaj należy się wyjaśnienie co autor rozumie przez pojęcie budowli stylizowanej? Gdzie leży granica między tradycyjnym budownictwem ludowym a budynkami stylizowanymi na ludowo?

Różnica jest bardzo wyraźna. Budownictwo ludowe to wytwór ludowy, natomiast budynki stylizowane zostały zaprojektowane przez wykształconych projektantów, którzy uznali za słuszne czerpać z miejscowych tradycji, podczas gdy mogli czerpać z osiągnięć Bauhaus'u. Mamy tu także do czynienia z inwestorem o szerszych horyzontach sięgających poza własną gminę, który jednak szanował to miejsce w którym przyszło mu żyć. 

Efekt był taki, że w budynkach stylizowanych na ludowo mamy skomasowane najlepsze cechy architektury danego regionu.. Dla przykładu na Mazurach budynki stylizowane mają jednocześnie i podcień narożny i dobudówkę na wzór mazurskiej komnatki, i ganek, a jeżeli pazdury to obowiązkowo masywne, bogato rzeźbione i ile się da: na szczytach i na szczyciku komnatki ( Jaśkowo nr 20). Jeżeli podcień szczytowy to z obu szczytów ( Bogacko, Popielno).

Inwestor i projektant często świadomie odchodzili od, wydawałoby się żelaznych, zasad budownictwa ludowego. Znali wszak także inne rozwiązania i korzystali z nich nie tracąc jednak charakteru regionalnego. Dobrym przykładem jest dom nr 20 w Jaśkowie w gm. Pisz, który wbrew tradycji ma wejście w szczycie, jest więc domem wąskofrontowym. Tego typu chałupy są nieznane na terenie Mazur dom jednak jest pięknym przykładem architektury Mazurskiej. 

Kolejnym przykładem odejścia od reguł budownictwa mazurskiego jest pięknie położone nad Śniardwami osiedle przy folwarku w Popielnie. Domy te, zdać się może arcymazurskie, mają ściany łączone na obłap, natomiast dachy załamane przy okapach czyli z przypustnicami. Są to cechy obce lokalnym tradycjom budowlanym.

Do dziś zachowały się bardzo liczne przykłady budynków stylizowanych na ludowo. Znamienne jest, że są to przede wszystkim budynki w których inwestorem były instytucje państwowe, dotyczy to zarówno terenu Prus jak i Polski w przedwojennych granicach Mamy więc piękne Mazurskie szkoły, które zgodnie z ówczesną doktryną edukacyjną znajdowały się niemal w każdej wsi. Dzieciom w sposób bardzo namacalny, już od najwcześniejszych lat wpajano szacunek do własnych tradycji. Tutaj należy wymienić drewniane szkoły w Kowaliku i w Klonie w gminie Rozogi oraz murowane w Jaśkowie, Kwiku, Ubliku, Wiartlu, Marcinowej Woli, w powiecie Pisz, Sęndrowie w pow. Szczytno, i wielu wielu innych.

Kolejnym ośrodkiem propagującym regionalizm była administracja lasów. Był to inwestor ważny ponieważ budował setki obiektów takich jak: budynki magazynowe, domy pracowników leśnych, leśniczówki, budynki nadleśnictw i obiekty towarzyszące. Zarządcy lasów byli żywo zainteresowani używaniem i propagowaniem budulca drewnianego, a więc siłą rzeczy powstawały budynki w duchu lokalnych tradycji. Do ciekawszych obiektów tego typu należą między innymi: Budynek nadleśnictwa w Turośli Pruskiej, Leśniczówka w Popiołkach gm. Turośl, dworek myśliwski Cesarza Niemiec w Nowych Ramukach gmina Purda. itd.

Budownictwo stylizowane to także budownictwo mieszkalne. Jednym ze starszych przykładów to piękny, niestety nieistniejący już XVIII-wieczny czworak w Bogaczewie na Mazurach. Zespół czworaków wspomniany już wyżej istnieje w Popielnie pow. Pisz. Budynki stylizowane wznoszono w osiedlach na gruntach parcelowanych wielkich majątków ziemskich (np. zespół domów na koloniach w Ubliku, oraz w tanich osiedlach w miastach ( zespół drewnianych domów podcieniowych przy ob. ul Sienkiewicza w Piszu).

Pięknym przykładem architektury stylizowanej są kolonie urzędnicze na dawnych polskich kresach wschodnich np. osiedla w Daniłowiczach, Bracławiu, Łucku, Krzemieńcu itd. Powstawały tam domy zarówno murowane jak i drewniane, posiadające pewne lokalne atrybuty, ale także cechy uważane za wybitnie polskie nawiązujące do budownictwa Zakopiańskiego.

Na mazurach można spotkać nieliczne wille drewniane, których architektura jest godna uwagi. Wspomniano już wyżej o domu nr 20 w Jaśkowie w gminie Pisz. Trudno tu mówić o willi ze względu na skromne gabaryty, ale jeśli się przyjrzymy jego architekturze, i położeniu śmiało możemy go za willę uznać. Godna uwagi jest także tzw. Borejszówka w Rucianem przy ul Słowiańskiej. Jest to willa atrakcyjnie położona, o śmiałej architekturze.

Obecnie we wsi Jora nad Tałtami powstaje projekt dużej willi nawiązującej swoją architekturą do tradycji mazurskich domów podcieniowych.Mamy nadzieję że takich projektów zacznie powstawać więcej i Mazury dorobią się w końcu swojej "Willi pod Jedlami"

Na koniec tego jakże pobieżnego przeglądu, warto zauważyć, że przed ostatnią wojną mimo rozwoju cywilizacyjnego regiony nie traciły swojej specyfiki. Przyczyniały się do tego w znacznej mierze władze państwowe. Po II wojnie światowej władze ludowe kompletnie nie były zainteresowane takimi "dyrdymałami". Regionalizm został zepchnięty do skansenów. 

Sytuacja ta trwa do dziś dnia między innymi dzięki kompletnemu zobojętnieniu uczelni architektonicznych na projektowanie regionalne. Obecnie więc nowe osiedla mieszkaniowe z okolic Łowicza wyglądają identycznie jak te z okolic Olsztyna czy Łomży, przez co świat staje się nudny.

Warto więc patrzeć na dzieła ówczesnych architektów, a raczej na to w co oni byli zapatrzeni, na budownictwo ludowe i próbować wskrzesić ten sposób projektowania. Będzie to z wielką korzyścią dla piękna naszego krajobrazu.