Zgodnie z edyktem króla Prus z 1736 roku szkoły miały istnieć w takich odległościach, żeby dzieci nie musiały maszerować do nich więcej niż 3,5 km. Oczywiście nie od razu edykt ten miał przełożenie na budownictwo szkolne, lekcje odbywały się zrazu w znaczniejszych chałupach (Worobiec 2005) ale rozpoczęto akcję budowy szkół która trwała przez cały wiek XIX i na początku XX wieku założenie to było zrealizowane na większości obszaru Prus. 

Jak wyglądały pierwsze budynki wybudowane z przeznaczeniem na cele szkolne możemy się dowiedzieć z materiałów archiwalnych, oraz z zachowanych nieco póżniejszych obiektów. Pierwsze szkoły były na pewno dwojakiego rodzaju:

Wygląd szkół pierwszego rodzaju wynikał z lokalnych tradycji, możliwości finansowych i technicznych, przypominały więc otaczające ją chałupy. Przykładem jest stara szkoła w Szymankach która przestała pełnić funkcje szkolne już przed ostatnią wojną. Szkoła ta niewiele się odróżnia od otaczających ją chałup, jest tylko większa.

Drugi rodzaj budowli szkolnych to typowa dla całych Prus ryglówka która nie miała nic wspólnego z tradycjami mazurskimi a zatem wyróżniała się bardzo spośród otoczenia. Przedstawiam tutaj projekt ryglowej szkoły w Krutyni z 1846 roku. Projekt ten prawdopodobnie był powielany w wielu innych miejscowościach.

Pod koniec XIX wieku nastąpiła decydująca dla krajobrazu Mazur faza budowy szkół . Prusy wygrały wojnę z Francją, która musiała zapłacić olbrzymie kontrybucje. Zjednoczono Niemcy, przeprowadzono wiele reform. Nowe Cesarstwo miało dzięki temu duże środki na inwestycje. Budowano wiele kościołów, ratuszy i innych budynków użyteczności publicznej, w tym szkół. Był to czas Kulturkampfu który zasadzał się na walce z Kościołem Katolickim ale chciał zniszczyć także inne odrębności w łonie państwa Niemieckiego takie jak obce języki, obyczaje. Dlatego też szkoły z tego okresu posiadają niewiele cech lokalnych, na terenie całych Prus wyglądają podobnie. W celu ujednolicenia ich wyglądu wydano wzornik szkół, zawierający kilka rozwiązań, mniejszych i większych stosownie do potrzeb

Były to budynki ceglane z wejściem pośrodku ściany dłuższej. Miały poddasza użytkowe ze szczytami także ceglanymi. Po jednej stronie sieni znajdowało się mieszkanie nauczyciela, po drugiej klasa.

Większa odmiana posiadała dwie klasy, miała piętrowe skrzydło przykryte kalanicą prostopadłą do kalenicy części niższej. Trzecia największa odmiana szkoła trzyklasowa miała piętro na całym budynku.

Projektant miał za zadanie tylko wybrać rozwiązanie pasujące do danej sytuacji i dostosować do terenu. Oczywiście powstające w ten sposób szkoły nie były identyczne. Zaprojektowanie i wykonanie budynków zlecali urzędnicy z różnymi ambicjami i upodobaniami, których wzornik nie mógł zaspokoić. Projektowali je na podstawie wzornika projektanci którzy znowu mieli różne ambicje i upodobania. Na koniec projekt dostawał się w ręce ekipy budowlanej która miała takie a nie inne umiejętności. I często owa szkoła mimo pierwotnych intencji nabierała cech nie tylko regionalnych ale wręcz gminnych.

Szkół z tego okresu na Mazurach jest najwięcej. Czy były to zatem szkoły Mazurskie? Odpowiedź jest niejednoznaczna. Po pierwsze architektura tych szkół jest sprzeciwem wobec różnorodności i swojskości. Ich wygląd miał mówić: Państwo Niemieckie jest zjednoczone i jednolite kulturowo. Osoby które miały wykonać to przesłanie nie zawsze chciały a raczej nie zawsze umiały to przekazać i wbrew założeniu wychodziło coś swojskiego. Najbardziej jaskrawymi przykładami takiej postawy są szkoły w Krzyżach i Pogobiu w których bryła przypomina wzornikową szkołę dwuklasową, z tą różnicą że część mieszkalną wybudowano z drewna.

Ponadto budynki te stoją już około 100 lat na tej ziemi i tak się nam z krajobrazem związały że wydają się kwintesencją mazurskości.

Szkoły tego typu powstawały do pamiętnego roku 1914. Jak wiadomo Rosjanie w czasie pierwszej wojny światowej poczynili na Mazurach dużo szkód. Po wojnie przestało istnieć cesarstwo niemieckie powstała Republika Weimarska w której panowały już kompletnie inne nastroje. Wiele szkół należało wyremontować, niektóre odbudować.

           

W projektowaniu zaczął się bardzo ciekawy okres, który ze wszechmiar zasługuje na uwagę dzisiejszych projektantów. Zaczął obowiązywać w owym czasie styl inspirowany lokalnymi tradycjami. Projektanci szukali inspiracji w najbliższej okolicy wypreparowywali cechy charakterystyczne ale także najbardziej atrakcyjne i stosowali w nowych obiektach. Źródła tej postawy znajdujemy na przełomie XIX wieku w ruchu intelektualnymi zwanym w Polsce Młodą Polską, a w innych krajach Młodymi Niemcami, Młodą Francją itd. Ruch ten cechował się chłopolubstwem i umiłowaniem swojszczyzny. W Polsce czołowymi przedstawicielami tego nurtu architektonicznego byli: Twórca Stylu Zakopiańskiego Stanisław Witkiewicz i jego bratanek Jan Koszczyc-Witkiewicz.

            
W Polsce niestety zamiast przyjrzeć się budownictwu regionów promowano styl Zakopiański jako narodowy.  Rzeczpospolita dopiero co stała się jednością z trzech części, i starała się tą jedność zamanifestować szukając jednego stylu dla całego kraju. Pech chciał że był to Styl Zakopiański, absolutnie nie reprezentatywny dla budownictwa Polski, choćby dlatego że Polska to głównie równiny. Zresztą o wyborze Stylu Zakopiańskiego zadecydował przypadek, a nie faktyczne walory tego budownictwa: otóż Tatry to jedyne polskie góry wysokie i tutaj zjeżdżał się światek artystyczny z pobliskiego Krakowa. Artyści owi rozsławili kulturę górali bo na dobrą sprawę innej kultury ludowej nie znali. Nie chcem tutaj twierdzić że budownictwo Podhala jest gorsze, źle się tylko stało że zostało narzucone innym regionom.

           
Obok stylu Zakopiańskiego kwitł inspirowany budownictwem szlacheckim Styl dworkowy.

 

Prusy w tym momencie miały okres uniformizacji za sobą (niestety na krótko). Dlatego nie można wskazać dominującego tu stylu. Na Mazurach tworzono w Stylu Mazurskim, W Oberlandzie budowano szkoły z wystawką podcieniową. a w okręgu Memel (Kłajpeda) w stylu Litewskim.

Siedziba szlachecka nie miała tutaj aż takiego znaczenia jak w Polsce ale tu także istniał styl dworkowy i powstawały budynki w tym stylu.

Dochodzimy w tym miejscu do sedna artykułu – do Szkoły Mazurskiej, a więc budynku, który nie tylko znajduje się na Mazurach, ale którego architektura w sposób ścisły nawiązuje do lokalnego budownictwa. I tu chciałbym spróbować odtworzyć proces twórczy w wyniku którego tego typu budynki powstały.

Po pierwsze projektant miał do zrealizowania program: jedna dwie lub trzy klasy plus jedno lub dwa mieszkania dla nauczycieli. To się nie zmieniło w stosunku do szkół sprzed 1914 r.

Po drugie miał do dyspozycji materiał. Tu już zaszły pewne zmiany.Z jednej strony do budownictwa wchodzą nowe materiały: stal, żelbet. Stosowano je już wcześniej ale w dwudziestoleciu międzywojennym stały się powszechne. Z drugiej strony Belle Epoque wraz z wybuchem wojny się skończyła. Po wojnie Niemcy były państwem biednym i słabym. Szkoły, które powstać musiały wznoszono często z tego co było pod ręką- drewna. Ściany nie były już licowane drogą cegłą ale wykonywane z cegłu gorszej i tynkowane. Upowszechniać się zaczęła cegła silikatowa, która jest mało odporna na czynniki atmosferyczne wymaga zatem tynkowania.

Mamy treść teraz dochodzimy do formy. Jak już wyżej napisałem zaniechano korzystania z obowiązujących w czasach minionych wzorników, projektant miał swobodę w doborze form architektonicznych. I mogąc korzystać z form tyrolskich czy też tych promowanych przez Bauhaus, architekt decydował się na wybór form Mazurskich.

Jest to decyzja trudna dla architektów, którzy na ogół czują się twórcami, a nie rzemieślnikami- odłożyć własne ja na bok, wykorzystać formy które wymyślili inni. Bywa to teraz, w czasach indywidualizmu nazywane bezpłodną odtwórczością, krępowniem własnego ja. Projekty utrzymane w duchu lokalnych tradycji są nazywane pogardliwie skansenem. Uważam jednak że warto się wznieść ponad to ponieważ architektura, która nie emanuje indywidualizmem pomimo powtarzalności tworzy dużo ciekawszy krajobraz, bo zróżnicowany. Wystarczy się przyjrzeć resztkom budownictwa ludowego- chałupy w danej wsi podobne jedne do drugiej, ale stara wieś mazurska to zupełnie inny świat niż lubelska, czy kurpiowska. Obenie domy w osiedlach są niepodobne jeden do drugiego, natomiast osiedla wokół Łowicza, Łomży czy Pisza jednakowe. Paradoks: przy wszechogarniającym indywidualiźmie świat staje się jednakowy a tym samym nudny.

Aby projektować w stylu Mazurskim należało wyodrębnić te cechy, które wyróżniało budownictwo tego regionu spośród innych krain pruskich. A więc jaka jest chałupa mazurska? Jest to budynek drewniany o prostokątnym rzucie. Nakrywa go dach dwuspadowy. Wykonanie ścian jest bardzo staranne, z dobrego materiału. Wejście w ścianie dłuższej. Zdobnictwo skromne budynek oszczędny. Podstawowe ozdoby to: drzwi, obramienia okienne, szczyty. Na szczytach zdarzają się pionowe sterczyny tzw Pazdury.Szczyty podobnie jak na sąsiednich Kurpiach obite ozdobnie ukośnymi deskami. Chałupy nowsze są często wyposażone w ładne ganki. Niektóre chałupy mają tzw. Podcień szczytowy- motyw niezbyt częsty, ale poza Mazurami niemal nie występujący. Więcej na ten temat pisał K. Worobiec w 2003r.

Z wyżej wymienionych cech projektant wybrał to co mu pasowało ze względu na cel: budynek urodziwy, i oryginalny. Pewne cechy domu Mazurskiego ignorował a niektórym wręcz zaprzeczał stosownie do potrzeb.

Bryła szkół z lat XX była często kontynacją wzorców sprzed I wojny. Pojawiły się także szkoły wąskofrontowe, w których główne wejście umieszczone jest w ścianie szczytowej. Jest to niezgodne z zasadami budownictwa mazurskiego. Dachy tych szkół często mają przypustnice czasami bywają naczółkowe, a czasem nawet wielospadowe, plany w kształcie litery T, ściany murowane. Są to cechy sprzeczne z tradycjami Mazurskimi.

Szkoły mazurskie z tego okresu mają piękne szczyty, obite deskami w różne desenie. Bardzo częso są wyposażone w duże mięsiste pazdury. Pazdury te są dużo większe i bardziej skomplikowane niż ich ludowe pierwowzory.

W szkołach tych wyeksponowane są liczne kunsztownie wykonane detale ciesielskie takie jak zakończenia krokwi i belek stropowych, skrajne belki stropowe, końcówki murłat i płatwii. Wokół okien wykonywane były ozdobne opaski. Dzięki tym wszystkim elementom, mimo wcześniejszych uwag nie mamy wątpliwości że są to szkoły Mazurskie. Ową mazurskość osiągniętą dzięki umiejętnie stosowanemu detalowi drewnianemu. To spostrzeżenie staje w poprzek współczesnych tendencji architektonicznych które lekceważą tzw ozdóbki.

W tym miejcu chciałbym wymienić kilka obiektów reprezentujących Styl Mazurski. Są to szkoły, które zazwyczaj zostały wybudowane w latach dwudziestych i trzydziestych XX w., chociaż wiele z nich powstało zapewne wcześniej ale w tych latach były przebudowywane, bądź odbudowywane. Spis ten jest zapewne niepełny, gdyż szkół tych jest dużo, rozrzuconych nieraz po małych wioskach, o których mało kto słyszał. Myślę jednak że da on pogląd o skali tego nurtu architektonicznego, oraz o jego wysokiej wartości.

 

 

Budynek z 1921(Liżewska, Knercer 1998) o ciekawej bryle nie posiadającej odpowiedników w szkołach sprzed I wojny światowej, analogie znajdziemy raczej w drewnianych karczmach Mazurskich ( Małszewo, Wejsuny). Wykonany w konstrukcji wieńcowej z dachem dwuspadowym.Szczyty deskowane pionowymi deskami na zakład. Posiada dwa ładne ganki w formie podcienia narożnego Jego architektura i konstrukcja jest z gruntu Mazurska i zda się raczej wytworem ludowym niż dziełem jakiegoś projektanta z zewnątrz.

- szkoła w Klonie. 

Powstała w czasie odbudowy po zniszczeniach wojennych. Jej wygląd nawiązuje do wzorców szkoły jednoklasowej.

 

- Szkoła w Ubliku. 

Bodajże najpiękniejszy budynek szkolny na Mazurach. Jest to szkoła jednoklasowa z murowanym parterem, z ładnym licem ceglanym. Przy oknach cegła jest układana w różne desenie. Dach dwuspadowy prosty pokryty dachówką. Szczyty ozdobnie deskowane wieńczone wspaniałymi sterczynami. Budynek piękny ponieważ jego doskonała architektura nie została zeszpecona żadną przebudową w ciągu ostatnich 60 lat.

 

Dwuklasowy Budynek murowany częściowo podpiwniczony z użytkowym poddaszem. Detal drewniany równie bogaty jak w Ubliku. Szkoła tynkowana, W dachu obszerna brzydka facjata która w swojej dzisiejszej formie powstała w wyniku powojennej przebudowy. Przed wojną w dachu znajdowały się trzy lukarny z pulpitowymi daszkami. Szkoła jest obecnie tynkowana pomalowana, przed wojną był to także obiekt tynkowany. Po wojnie dostawiono do niej brzydkie parterowe skrzydło. Obecnie powstał projekt nadbudowania skrzydła w duchu tradycji mazurskich.

- Szkoła w Wyrandach

Wyjątkowo piękny przykład szkoły mazurskiej w krajobrazie Warmii Budynek zachwyca autentyzmem- zachowała się oryginalna stolarka okienna i drzwiowa, okiennice, poszycie dachu a nawet tynki.   Obiekt ten przypomina szkołę w Kwiku i Ubliku.

- Szkoła w Babrostach

Przypomina wzornikową szkołę jednoklasowo i być może jest to przebudowana w latach dwudziestych szkoła z przełomu XIX i XX w. wieku. Jest to budynek szerokofrontowy. Posiada ładnie deskowane szczyty bez pazdurów.

 

Dwuklasowa prawdopodobnie z początku lat 30-tych XX wieku. Wąskofrontowa ( z wejściami w szczytach) Posiade ładne szczyty bez pazdurów. Zwraca uwagę starnne wykończenie beolek stropowych. Duże okna w narożach, które zastąpiły jeszcze przed wojną wcześniejsze podcienie narożne, nadają szkole cechy modernizmu.

 

Efektowny budynek wąskofrontowy z ładnym, zaślepionym obecnie gankiem w szczycie

- Szkoła w Piskorzewie 

Nieistniejąca od 1945 roku - która wyszła zapewne spod tej samej ręki co szkoła w Kwiku

- Szkoła w Karpie

Nieistniejąca od 1945 roku  Jej bryła wzbogacona była dwoma podcieniami narożnymi opartymi na ładnie rzezanych słupkach. Widać tu analogie do szkół w Wiartlu i W Ostrykole.

- Szkoła w Ostrykole koło Prostek 

Prawdopodobnie powstała według tego samego projektu co ta w Karpie, lecz w odróżnieniu od tej pierwszej przetrwała do dziś dnia.

- Szkoła w Bobrach w pow. Ełk.

W budynku zajmowanym obecnie przez night club Scorpion, zderzają się dwa style: Dworkowy widoczny w artykulacji murowanego parteru oraz Mazurski widoczny w drewnianych szczytach i w kompozycji całej bryły.

- Szkoła w Marcinowej Woli 

Jest to prawdopodobnie dwuklasowa szkoła sprzed pierwszej wojny światowej, zniszczona w czasie działań Bitwy Zimowej w 1915 roku i odbudowana w po tejże wojnie.Jej rzut ma kształt litery T a istniejące 3 szczyty wyposażone są w pazdury.

- Szkoła w Zdunowie. 

Bodajże najładniejsza na mazurach szkoła dwuklasowa. Bryła na rzucie w kształcie litery T . Posiada trzy drewniane szczyty obite ukośnie deskami. Ściana zachodnia zamknięta przeszkloną werandą nawiązującą swoim wyglądem do chat podcieniowych. Ten cenny zabytek architektury mazurskiej został w latach 90 XX w. Wyremontowany na potrzeby ośrodka rekolekcyjnego, w wyniku czego stracił w znacznej mierze swoje walory estetyczne.

- Szkoła W Sędrowie, gm Wielbark. 

Budynek przedstawia schyłkową formę architektury mazurskiej Posiada piękny podcień szczytowy, ale pozostałe jego cechy są zaprzeczeniem wszystkiego co mazurskie. Rzut w kształcie litery T z jednym szczytem naczółkowym właśnie nad podcieniam. Układ okien i kompozycja ścian już w duchu lat 30 i 40 XX wieku. Można tutaj zaryzykować stwierdzenie że styl Mazurski podlegał tym samym zmianom co tzw. Style wysokie to znaczy miał swoją formę klasyczną by pod koniec się zmanierować i zaprzeczyć wszystkim zasadom wyznawanym wcześniej.

Powyższy spis szkół Mazurskich pokazuje jak ważnym nurtem w budownictwie miedzywojnia był ten styl. W literaturze polskiej nie ma niestety publikacji na ten temat, mimo iż istnieje bardzo bogata literatura o równolegle się rozwijających stylach w Polsce: zakopiańskim, czy dworkowym. Być może niniejszy przyczynek coś w tej sprawie zmieni, gdyż temat potrzebuje opracowania naukowego z co najmniej dwu powodów: Po pierwsze należy dokumentować znikające już zabytki dla potomnych, ponieważ po ostatnich reformach większość tych szkół stoi pusta, bądź zmieniła przeznaczenie, a co się z tym wiąże dokonywane są chaotyczne remonty.

Po drugie Styl Mazurski winien stać się głównym nurtem projektowania budynków na mazurach tak jak w dalszym ciągu głównym stylem na podhalu jest powstały przed stu laty Styl Zakopiański.

 

Literatura: