Warmia powstaÅ‚a jako część paÅ„stwa Krzyżackiego, w której biskupi mieli peÅ‚niÄ™ wÅ‚adzy duchowej i Å›wieckiej. Krzyżacy nadali rozlegÅ‚Ä… autonomiÄ™ temu ksiÄ™stwu koÅ›cielnemu, którÄ… siÄ™ cieszyÅ‚o aż do zagarniÄ™cia przez Królestwo Pruskie w 1772 roku. Po tym roku mimo utraty suwerennoÅ›ci Warmia wyróżniaÅ‚a siÄ™ w paÅ„stwie Pruskim swoim przywiÄ…zaniem do Katolicyzmu.

Specyfika Warmii nie polegaÅ‚a wiÄ™c na odrÄ™bnoÅ›ci etnicznej, ale politycznej i duchowej. PóÅ‚nocna Warmia byÅ‚a przez caÅ‚y czas niemieckojÄ™zyczna, poÅ‚udniowa zazwyczaj polskojÄ™zyczna. Inaczej niż na Mazurach gdzie ton kulturze ludowej nadawali Mazurzy a wiÄ™c polskojÄ™zyczni osadnicy z Mazowsza.

Ta niejednorodność etniczna miaÅ‚a odzwierciedlenie w architekturze ludowej. Budownictwo PoÅ‚udniowej Warmii bardzo nieznacznie siÄ™ różni od budownictwa Mazurskiego. W zasadzie powinno siÄ™ mówić o budownictwie Prus PoÅ‚udniowych, lub Prus PolskojÄ™zycznych, gdyż różnica w budownictwie drewnianym miÄ™dzy powiatami MrÄ…gowskim i OlsztyÅ„skim jest nie wiÄ™ksza niż miÄ™dzy powiatami Szczytno i EÅ‚k. WiÄ™kszość wsi WarmiÅ„skich lokowano w Å›redniowieczu, dlatego bardzo czÄ™sto majÄ… ksztaÅ‚t owalnic(Stawiguda, Glebisko) i wielodrożnic(Wrzesina, Purda).

W poÅ‚udniowej części Warmii licznie reprezentowany jest typ wsi ulicówki. Na poÅ‚udniowej Warmii, tak samo jak na Mazurach budowano chaÅ‚upy szerokofrontowe z dachami dwuspadowymi, zazwyczaj trójdzielne z centralnÄ… sieniÄ…. Na ogóÅ‚ sÄ… wiÄ™ksze niż Mazurskie, gdyż Warmia ma żyźniejsze ziemie, byÅ‚a wiÄ™c bogatsza niż Mazury. Do dziÅ› istnieje wiele przykÅ‚adów takich domów np. w Purdzie, w Nowej Wsi, w Marcinkowie, w Przykopie, w GietrzwaÅ‚dzie w powiecie OlsztyÅ„skim i wiele innych. ZdarzaÅ‚y siÄ™ także domy dwudzielne, z sieniÄ… z boku. Tego typu domy zachowaÅ‚y siÄ™ miÄ™dzy innymi w Miodówku i w Pluskach gm. Stawiguda.

Domy na Warmii południowej są zazwyczaj prostsze niż na Mazurach wschodnich, do rzadkości należą podcienia szczytowe , narożne czy też ganki. Szczyty są zazwyczaj jednodzielne, oszalowane pionowo, chociaż zdarzają się dwudzielne z ozdobnie wycinanym deskowaniem szczytu, (Przykop, Purda, Kaborno)

ChaÅ‚upy ustawiano zazwyczaj równolegle do drogi. Szczytem do drogi czÄ™sto sÄ… ustawione najstarsze domy, co sugeruje że dawniej ten ukÅ‚ad przeważaÅ‚. Konstrukcje dachów sÄ… podobne jak na Mazurach. W starszych chatach wystÄ™pujÄ… ukÅ‚ady krokwiowo-jÄ™tkowe, z murÅ‚atÄ… i bez murÅ‚aty, ze zdecydowanÄ… przewagÄ… tych bez murÅ‚at. W nowszych pojawiajÄ… siÄ™ ramy stolcowe, które nieraz bywajÄ… bardzo dekoracyjnie wykoÅ„czone (Kaborno)

Na poÅ‚udniowej Warmii zaznaczajÄ… siÄ™ wpÅ‚ywy sÄ…siednich regionów. CzÄ™sto mieszano konstrukcje zrÄ™bowÄ… i ryglowÄ… np. Å›ciany przyziemia wznoszono w technice wieÅ„cowej a szczyty w tak zwanym murze pruskim. Jest to wpÅ‚yw z zachodu i póÅ‚nocy, gdzie dominowaÅ‚a ryglówka. Do niedawna istniaÅ‚o kilka domów z podcieniem szczytowym w gminie Biskupiec, co byÅ‚o zapożyczeniem z powiatu ZÄ…dzborskiego. Na zachód od Olsztyna wystÄ™powaÅ‚y domy z wystawkÄ… podcieniowÄ… które byÅ‚y powszechne w sÄ…siednim Oberlandzie czyli w pasie Ostróda - MorÄ…g - PasÅ‚Ä™k.

ZupeÅ‚nie inaczej wyglÄ…dajÄ… domy Warmii póÅ‚nocnej. W okolicach PiÄ™niężna i Ornety przeważaÅ‚a ludność wywodzÄ…ca siÄ™ z Niemieckich osadników z okolic Lubeki i ze ÅšlÄ…ska.

Domy budowane przez nich nie przypominaÅ‚y w niczym domów z Prus PoÅ‚udniowych. RóżniÅ‚y siÄ™ także bardzo od budynków sÄ…siedniego PowiÅ›la i Å»uÅ‚aw. ByÅ‚y to rozlegÅ‚e budynki o skomplikowanym nieraz ksztaÅ‚cie, które w swoim obrysie mieÅ›ciÅ‚y obszernÄ… część mieszkalnÄ…, część magazynowÄ…, hodowlanÄ…, warsztatowÄ… itp. Åšciany tych budynków wznoszone byÅ‚y zazwyczaj w konstrukcji ryglowej z wypeÅ‚nieniem cegÅ‚Ä… lub szachulcem, ale zdarzaÅ‚y siÄ™ także szkieletowe oszalowane, murowane, a nawet z litego drewna- wieÅ„cowe. CzÄ™sto kilka tych technik stosowano do wykonania jednego budynku, co nadawaÅ‚o bryle niezwykle malowniczy charakter. Budynki te miaÅ‚y zazwyczaj użytkowe piÄ™tra dziÄ™ki zastosowaniu ryglowych Å›cianek kolankowych To wszystko przykrywaÅ‚y duże dachy, czterospadowe, bÄ…dź naczóÅ‚kowe z dymnikiem. Tego typu dachy kojarzÄ… siÄ™ dzisiaj raczej z poÅ‚udniem Polski lub też z LitwÄ….

Jak już wspomniano wyżej budynki gospodarcze tworzyÅ‚y tu jednÄ… caÅ‚ość z budynkami mieszkalnymi, ale wykonywano czasami także spichlerze, stodoÅ‚y itp. wolno stojÄ…ce. Ich Å›ciany zazwyczaj wykonane byÅ‚y nieco taÅ„szym sposobem a wiÄ™c szkielet oszalowany deskami. Wsie tego typu wystÄ™powaÅ‚y wokóÅ‚ obecnego Pieniężna (dawniej Mehlsack), Ornety (Wormitt) aż pod Braniewo (Braunsberg). Niestety, żaden taki dom nie zachowaÅ‚ siÄ™ do dzisiaj. Nie ma ich ani in situ, ani przeniesionych do skansenów. Nie ma także żadnej kopii takiego domu. Nie ma na terenie Polski żadnych podobnych domów do tych z poÅ‚udniowej Warmii. Wielka strata. Domy te z racji na swoje duże rozmiary bardzo dobrze nadawaÅ‚yby siÄ™ do dzisiejszych funkcji takich jak pensjonat, karczma, motel, dlatego jest szansa że jednak znowu zacznÄ… powstawać podobne budynki. Do czego autor niniejszego tekstu ma nadziejÄ™ siÄ™ przyczynić. PiszÄ…c o architekturze wsi WarmiÅ„skich nie można pominąć wystÄ™pujÄ…cych tu w ogromnej iloÅ›ci kapliczek i krzyży przydrożnych.

Warmia jak już wspomniano byÅ‚a enklawÄ… KatolickÄ… poÅ›ród morza herezji, jakÄ… byÅ‚y ówczesne Prusy dlatego wiara byÅ‚a tu silnie eksponowana, we wszystkich przejawach życia, dlatego kapliczek i krzyży jest tak dużo jak chyba nigdzie indziej. PrzeważajÄ… dziewietnasto i dwudziestowieczne ceglane kapliczki o formach neogotyckich, ale barokowe również nie należą do rzadkoÅ›ci.