Mazury, zajmują pas o szerokości do 90 km i długości około 200 km, o powierzchni ok. 14 000 km2. W ich skład wchodzą południowe powiaty dawnych Prus Wschodnich. Obecnie są to powiaty: Olecko, Ełk, Giżycko, Mrągowo, Pisz, Szczytno i Nidzica. Nazwa regionu pochodzi od polskiej ludności, pochodzącej z Mazowsza osiadłej tu w XVI wieku i wcześniej.

Region ten, ceniony gÅ‚ównie ze wzglÄ™du na jeziora i lasy, nie posiada zbyt wielu zabytków architektury murowanej. Jest natomiast niezwykle bogaty w budownictwo drewniane.

ChaÅ‚upa mazurska, pod wzglÄ™dem konstrukcji, ale i wyglÄ…du ma wiele wspólnego z chaÅ‚upami sÄ…siednich Kurpi. Åšciany budynków stawiano w ukÅ‚adzie wieÅ„cowym, czyli bal na bal, ze starannie obrobionych kloców, nigdy zaokrÄ…glonych, zawsze prostokÄ…tnych. Belki byÅ‚y tak starannie obrobione i poÅ‚Ä…czone, że dzisiaj mimo iż od wybudowania najnowszych chat mazurskich minęło niemal 60 lat, szpary miÄ™dzy belkami widać tylko z bliska. ReguÅ‚Ä… byÅ‚o malowanie Å›cian smoÅ‚Ä… drzewnÄ… a obecnie różnymi impregnatami, lub nawet przepalonym olejem silnikowym, co nadaje Å›cianom ciemny, wrÄ™cz czarny kolor.

W ścianach umieszczano okna i drzwi, zazwyczaj jaśniejsze od ścian, często białe, zielone, błękitne. Okna były dużo mniej zdobne niż na Kurpiach. Często były wyposażone w okiennice, czasem otaczały je ozdobnie wycięte deski. Drzwi robiono z deseczek układanych w jodełkę, romby itp.

Dachy domów mazurskich, obowiÄ…zkowo dwuspadowe, kryte sÄ… zazwyczaj dachówkÄ… holenderkÄ…, gdyż w pod koniec XIX w. rzÄ…d pruski , ze wzglÄ™dów pożarowych zakazaÅ‚ krycia strzechÄ…. Strzechy sÄ… wiÄ™c tutaj bardzo rzadkie. Szczyty chaÅ‚up czÄ™sto byÅ‚y ozdabiane deskami, ukÅ‚adanymi w desenie, czasem byÅ‚y zwieÅ„czone ozdobnie ciosanymi sterczynami.

Szczyty chaÅ‚up mazurskich bywaÅ‚y wysuniÄ™te przed Å›cianÄ™ parteru na kilkadziesiÄ…t centymetrów, i oparte na kilku ozdobnie ciosanych sÅ‚upkach. PowstaÅ‚ w ten sposób tak zwany dom z podcieniem szczytowym jedno z piÄ™kniejszych rozwiÄ…zaÅ„ w budownictwie drewnianym. Niestety szacuje siÄ™ że do dziÅ› pozostaje ich tylko kilka, może kilkanaÅ›cie.

Inwencja twórcza Mazurów znajdowaÅ‚ ujÅ›cie w gankach, których różnorodność jest taka, jakiej nie ma nigdzie indziej. Należy tutaj wspomnieć o wiosce Hejdyk znajdujÄ…ce siÄ™ w gminie Pisz gdzie mamy kilkadziesiÄ…t ganków, a każdy inny. Ganki byÅ‚y dostawiane do Å›ciany dÅ‚uższej, gdyż w niej znajdowaÅ‚o siÄ™ zawsze wejÅ›cie. Jeżeli budynek staÅ‚ wzdÅ‚uż drogi, to ganek stawiano oczywiÅ›cie po stronie reprezentacyjnej czyli od ulicy.

ChaÅ‚upy Mazurskie sÄ… zazwyczaj ustawione równolegle do drogi. MiÄ™dzy drogÄ… a domem znajdujÄ… siÄ™ ogródki kwiatowe. Za budynkiem mieszkalnym mamy podwórko wokóÅ‚ którego na prawo i lewo stawiano chlewy, obory i stajnie, w gÅ‚Ä™bi zaÅ›, naprzeciwko domu, stodoÅ‚Ä™. Bardziej tradycyjny jest jednak ukÅ‚ad budynków charakterystyczny również dla Kurpi: dom ustawiony szczytem do drogi, a za nim w pewnym oddaleniu czworobok zabudowaÅ„ gospodarczych.

W ogródkach przed domami, czÄ™sto rosnÄ… malwy, krzewy bzów czyli lilaków, czasem czarne bzy, jaÅ›min. Gospodarstwom towarzyszÄ… wysokie drzewa przede wszystkim lipy, klony, brzozy, które zdobiÄ… siedliska, dajÄ… cieÅ„, ale przede wszystkim chroniÄ… zabudowania przed piorunami.

Budownictwo mazurskie jest Å›wietnie zachowane. Mamy wiele wsi o bardzo harmonijnej zabudowie drewnianej. Dotyczy to szczególnie biednych regionów, omijanych przez turystów, gdzie ludzie nie szpecÄ… krajobrazu, bo nie majÄ… na to funduszy. Tutaj warto polecić wsie: wspomniany już Hejdyk, Klon, Anuszewo i inne w okolicach Puszczy Piskiej. Obszary chÄ™tnie odwiedzane przez turystów sÄ… zaÅ›miecone gÄ™stÄ… zabudowÄ… o formach nie majÄ…cych nic wspólnego z tradycjÄ…. SÄ… też bardzo liczne przykÅ‚ady szacunku do budownictwa Mazurskiego, wÅ‚aÅ›nie wÅ›ród wczasowiczów. KupujÄ… oni czÄ™sto stare zagrody i je pieczoÅ‚owicie remontujÄ…, bÄ…dź też przenoszÄ… stare chaty na dziaÅ‚ki letniskowe. Niestety niezwykle rzadkie siÄ™ caÅ‚kowicie nowe domy, które byÅ‚yby kontynuacjÄ… lokalnej tradycji. Mamy nadziejÄ™ iż niniejszy katalog pomoże w odwróceniu tych tendencji.