Mazury/ Leśniczówka Zdróżno

Regiony Polski Drewnianej » Prusy | Artykuł napisano: 06.04.2007

Latem 2005 roku dostałem zlecenie wykonania inwentaryzacji zespołu budynków dawnej leśniczówki Zdróżno.

Leśniczówka ta od kilku lat stała pusta, Nadleśnictwo Maskulińskie, które jest właścicielem budynku uznało utrzymywanie w tym miejscu osady leśnej za bezzasadne. Zespół Leśniczówki Zdróżno został w 2004 roku umieszczony w rejestrze zabytków Województwa Warmińsko Mazurskiego. Dlatego powstał pomysł przeniesienia poszczególnych budynków leśniczówki do Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie. Żeby te prace wykonać należało zrobić szczegółowo inwentaryzację architektoniczno-konserwatorsko, z czym zwrócono się do mnie. Zdróżno wcześniej znałem tylko ze zdjęć i opowieści, gdyż znajduje się dość głęboko w lesie, z dala od ogólnie dostępnych dróg.

W trakcie wykonywania zleconych mi prac najpierw In situ, później wykonując rysunki w pracowni, stwierdziłem że mam do czynienia z obiektem nietypowym, a nawet wyjątkowym zasługującym na zachowanie dla potomnych. Badanie tej leśniczówki wnosi nowe elementy do wiedzy o dawnym budownictwie a wiedza o niej zasługuje na popularyzację. Dlatego też postanowiłem efekty mojej pracy zaprezentować w postaci niniejszego artykułu.

Leśniczówka Zdróżno znajduje się około 5 km na południowy zachód od centrum Nidy i około 1,5 km na wschód od przystanku kolejowego Karwica Mazurska. W skład zespołu leśniczówki wchodzą następujące elementy

Leśniczówka,
Stodoła
Stajnia,
Kuchnia wolnostojąca,
piwnica wolnostojąca,
suchy ustęp

Wymienionym wyżej budynkom towarzyszy wspaniała roślinność wśród której wyróżniają się olbrzymie dęby , najpewniej sadzone w momencie założenia osady . Około 100 m na północ od zabudowań znajduje się cmentarz założony dla mieszkańców tej leśniczówki. . Na cmentarzu zachowało się kilka grobów, na dwu z nich znajdują się krzyże z napisami jeden z roku 1878 drugi z 1876.

Kształt osady wynika z ukształtowania otaczających go dróg, a nie odwrotnie z czego można wnioskować, że jak większość osad leśnych powstała na tzw. surowym korzeniu, już po ukształtowaniu się nowoczesnej gospodarki leśnej. Osada od północy, i zachodu przylega do ściany lasu, dzięki czemu ma bardzo korzystne nasłonecznienie i ochronę od najbardziej dokuczliwych wiatrów – północnych i zachodnich.

Budynek mieszkalny

Najważniejszym elementem zespołu jest oczywiście leśniczówka usytuowana w południowo zachodniej części osady, południkowo. Od południa sąsiaduje ona z polem uprawnym, od zachodu z drogą a za nią z lasem, od wschodu z dziedzińcem.

Jest to budynek częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z poddaszem użytkowym. Obecnie leśniczówka ma dwa wejścia, obydwa w szczytach, jest to zatem budynek wąskofrontowy. Na Mazurach budowano zazwyczaj budynki szerokofrontowe to znaczy z wejściem w ścianie dłuższej pod okapem. Istnieje wiele przesłanek że obecny układ jest wynikiem przebudowy a budynek ten prawdopodobnie był kiedyś szerokofrontowy tak jak większość domów na Mazurach.

Dom ten obecnie jest podzielona na dwa mieszkania. Przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń z racji na posuniętą dewastację jest niecałkowicie czytelne. Zastosowane w budynku leśniczówki materiały to zestaw typowy dla mazur, choć nietypowe jest użycie tylu rodzajów materiałów i technik budowlanych w jednym tylko budynku .

Ściany piwnic zbudowane są z dużego kamienia polnego. Pod budynkiem znajdują się dwie nie połączone ze sobą piwnice. W piwnicy północnej jest sklepienie odcinkowe ze starannie ułożonej w jodełkę na romb cegły.

W części południowej nad piwnicą znajduje się strop Klaina typowy dla międzywojnia i pierwszych lat po II wojnie światowej. Jest to bardzo dziwne, że pod częścią ewidentnie starszą, mamy nowszy strop nad piwnicą na którym zresztą opiera się część ścian konstrukcyjnych. Na ścianach tej piwnicy widać pachy sklepienne- ślad po pierwotnym sklepieniu. Było to sklepienie podobne do tego z części północnej.

Zewnętrzne ściany parteru mają dwojaką konstrukcję: cała ściana południowa, 2/3 ściany wschodniej i ¾ ściany zachodniej – są wieńcowe z bali sosnowych, prostokątnych o przeciętnych wymiarach 12,5x28cm, wiązane w narożach na jaskółczy ogon bez ostatków, czyli wystających końcówek. Natomiast cała ściana północna, ¼ ściany zachodniej i 1/3 ściany wschodniej są wymurowane z cegły ceramicznej pełnej o wymiarach 13x27x7cm wątkiem kowadełkowym. Grubość tych ścian to półtorej cegły. Kolor, kształt cegieł i sposób murowania są typowe dla początku XX wieku.

Ściany wewnętrzne parteru także są dwojakiego rodzaju: murowane i drewniane. W ścianach murowanych po skuciu tynków możemy się doszukać co najmniej dwu, a być może trzech rodzajów, wykonanych z różnej cegły, różnie tynkowanych. W środkowej części przy kuchni są zachowane fragmenty czarnej kuchni ze starszej cegły, nie tynkowanej, pobielonej, tynk rzucono później na pobiałę. W północnej ścianie dawnej czarnej kuchni widać wnękę która po skuciu tynku okazała się być dawnym otworem drzwiowym, lub otworem na tzw. kuchnię wnękową. Okap nad obecną kuchnią został wykonany z wykorzystaniem górnych partii ścian czarnej kuchni , których ciężar przeniesiono na podciąg wykonany z dwu szyn kolejowych.

Wnętrza są tynkowane tynkiem wapiennym na ścianach murowanych i tynkiem glinianym na ścianach drewnianych. Nad parterem znajduje się strop belkowy- z belek 20x26cm z pułapem z żerdzi przymocowanych we wpusty w belkach. Żerdzie te są owinięte sianem z gliną. Całość od spodu otynkowano. Na belki są przybite deski podłogowe gr 30mm.

Schody znajdują się tylko w części południowej, mieszkanie północne nie miało dostępu na strych. Są to schody drewniane zabiegowe wsparte na policzkach, pełne.

Budynek nie posiada ścianek kolankowych. Szczyt południowy jest szkieletowy z wypełnieniem cegłą, północny ceglany murowany tak jak ściana parteru ale na grubość jednej cegły.

Więźba leśniczówki składa się z dwu różnych części: 13 par krokwi licząc od południa ma wymiar 16x18 pozostałe 3 pary mają wymiar 11/16 cm. Murłaty podpierające owych 13 par krokwi leżą na belkach stropowych natomiast murłaty w części północnej leżą na warstwie cegieł. 13 par krokwi od południa jest podpieranych dodatkowo przez dwie płatwie w około połowie długości i płatew kalenicową, pozostałe trzy pary mają tylko podparcie w połowie, nie posiadają płatwi kalenicowej. Płatew kalenicowa jest podparta w 4 miejscach: w szczycie południowym, na kozłach utworzonych z dodatkowej pary krokwi pod krokwiami 5 i 10 licząc od południa i za pomocą słupka pod krokwią 12 w miejscu gdzie była dawna ściana szczytowa. Na 12 parze krokwi zachowane są ślady po ryglach i słupach dawnej ściany szczytowej podobnej do tej od strony południowej.

Na krokwiach ułożone jest deskowanie pełne na zakład, łaty i dachówka ceramiczna holenderka. Układ więźby dachowej nad częścią starszą, a więc w większej części budynku jest wyjątkowy i nie znam analogicznych przykładów w budownictwie ludowym.

Nad reliktami czarnej kuchni na parterze znajduje się na poddaszu wędzarnia, sklepiona sklepieniem ceglanym, odcinkowym.

Powyższe dane pozwalają na wyodrębnienie kilku faz w których budynek powstał, był rozbudowywany i przebudowywany.:

I faza: Leśniczówka drewniana ze ścianami z bala sosnowego, i szczytami szkieletowymi wypełnionymi cegłą. Budynek ten miał wymiary: 1074x1014cm. Był więc niemalże kwadratowy. To dość wyjątkowy kształt jak na dom mazurski.

Mniej więcej w środku budynku, z przesunięciem ku ścianie zachodniej stała czarna kuchnia. Na temat podziału wnętrz tego budynku nie można zbyt wiele powiedzieć, ale przez analogie należy się spodziewać że był to budynek szerokofrontowy to znaczy wejście znajdowało się w ścianie dłuższej być może pośrodku tej ściany.

Z powodu późniejszej gruntownej przebudowy i zbyt małej ilości odkrywek, nie można jednoznacznie przesądzić o dyspozycji wnętrz pierwszej leśniczówki. Żeby datować szczegółowo pierwszą fazę, należałoby wykonać badania dendrochronologiczne. Póki co do prób datowania tego budynku będą nam pomocne następujące fakty:

- Osada istniała w 1876 roku gdyż z tego roku pochodzi grób na cmentarzu założonym dla tej osady,

- leśniczówka była rozbudowywana na początku XX wieku, a zatem musiała w tym czasie już od kilkunastu, może kilkudziesięciu lat istnieć.

- Nietypowy układ więźby , występowanie czarnej kuchni, oraz użyte techniki budowlane sugerują, że mamy do czynienia z budynkiem z drugiej lub trzeciej ćwierci XIX wieku..

II faza. Rozbudowano leśniczówkę w kierunku północnym. Rozbudowa ta była zapewne wykonywana na fali prosperity budowlanej z początku XX wieku podczas której powstało większość zachowanych na Mazurach leśniczówek, szkół wiejskich i kościołów. W trakcie tej rozbudowy likwidacji uległa dawna ściana północna i fragment wschodniej . Więźba nad starą częścią pozostała niezmieniona dodano tylko 3 pary krokwii nad nową częścią. Być może też wtedy zlikwidowano południową i zachodnią ścianę czarnej kuchni na parterze, a ciężar jej murów z poddasza przeniesiono na stalowy podciąg.

III faza. Nastąpiło zawalenie bądź wyburzenie sklepienia w piwnicy południowej. W to miejsce powstał strop Klaina, na którym wzniesiono ściany wydzielające sień. Wtedy też być może dostawiono widoczną na ryc.1 obszerną werandę. Faza ta to prawdopodobnie okres po I wojnie.

IV faza. Dobudowa szpetnej przybudówki, rozbiórka werandy i budowa w to miejsce ganka. Po 1945 roku.

W bryle leśniczówki najciekawsza jest oczywiście część najstarsza. Jest ona w znacznej mierze zachowana i czytelna. Budynek z I fazy jest prawdopodobnie najstarszą zachowaną leśniczówką na Mazurach.

Stodoła

Stodoła znajduje się w północno-wschodniej częsci osady. Jest ustawiona podobnie jak leśniczówka, południkowo. Jej wnętrze jest podzielone nietypowo na jeden przejazd i trzy sąsieki- jeden po północnej stronie od przejazdu, dwa po południowej.

Cokół i fundament stodoły wykonane są z kamienia polnego i zwieńczone cegłą.. Konstrukcja ścian parteru składa się z dwu różnych części. Północna- to około 2/3 budynku, konstrukcja ścian tej części w znacznym stopniu wykonana jest z dębu, słupy i rygle są zmontowane gęsto, tak jakby ściany miały być wypełnione cegłą lub szachulcem. W części południowej sosnowe słupy i rygle są znacznie rzadsze, aczkolwiek wykonane ze znacznie grubszych elementów.

Dach na stodole jest dwuspadowy, płatwiowo-kleszczowy. W części północnej nad sąsiekami znajdują się dodatkowe płatwie stężającę konstrukcję. Całość jest pokryta deskowaniem na zakład i dachówką karpiówką na łatach. Ewenementem jest posadzka w przejeździe, wykonana z desek dębowych gr 5 cm.

Stodoła jest podobnie jak leśniczówka budowlą powstałą w kilku etapach:

Około 2/3 budynku powstało być może razem z leśniczówką to jest w 2-3 ćwierci XIX wieku. Z tego okresu zachowane są trzy ściany z czterech: Wschodnia, Północna i Zachodnia, oraz cała więźba dachowa. Pozostała 1/3 budynku została dostawiona od strony południowej później, być może razem z drugą bądź trzecią fazą budowy leśniczówki. Dobudowano wtedy sąsiek od strony południowej, tym samym wydłużono budynek o około ½.

Stodoła ta na pozór całkiem zwyczajna ma nietypowy układ konstrukcyjny, znaczna część elementów konstrukcji jest dębowa, co sprawia że jest to obiekt wyjątkowy.

Stajnia

Znajduje się w południowo-wschodniej części osady. Obiekt ten tak jak pozostałe ustawiony jest południkowo.

Jest to budynek parterowy, niepodpiwniczony z użytkowym poddaszem, szerokofrontowy. Parter podzielony jest na dwie grupy pomieszczeń z osobnymi wejściami. Są tu pomieszczenia przeznaczone dla krów, koni, drobiu. Poddasze przeznaczone było zapewne na gromadzenie zboża, o czym świadczą potężne belki stropowe.

Fundamenty stajni wykonane są z kamienia.W budynku tym zachowały się różne posadzki: bruk kamienny, bruk ceglany i bruk drewniany.

Zewnętrzne ściany stajni murowane są na grubość 1,5 cegły, w układzie kowadełkowym. Ściany wewnętrzne to szkielet drewniany gr 14 cm wypełniony cegłą ceramiczną. Nad parterem znajduje się strop belkowy, goły, z belek 22x28.

Dach na stajni jest dwuspadowy wykonany w konstrukcji płatwiowo- kleszczczowej

Na dachu tak jak w pozostałych budynkach leży deskowaniem pełne na zakład i dachówka holenderka .

Budynek stajni jest w przeciwieństwie do stodoły i leśniczówki budynkiem jednorodnym. Powstał prawdopodobnie wraz z drugą fazą leśniczówki na początku XX wieku.

Kuchnia wolnostojąca.

Budynek kuchni znajduje się w południowej części siedliska, pomiędzy leśniczówką a stajnią. Jest to niewielki, parterowy, budynek, z dostawionym piecem chlebowym. Czeluść pieca jest obecnie zamurowana. Ściany kuchni wykonane są z cegły ceramicznej w układzie kowadełkowym jak w stajni.Dach krokwiowy, nakryty dachówką ceramiczną. Nad piecem osobny daszek pokryty wtórnie eternitem.

Budynek kuchni wolnostojącej jest obiektem typowym dla budownictwa leśnego z przełomu XIX i XXwieku. W wielu przekazach budynek tego typu bywa nazywany pralnią, miał on więc kilka różnych zastosowań związanych z gospodarstwem domowym. Zachowały się liczne przykłady tego typu budowli, zazwyczaj jednak dużo bardziej przekształconych niż w przypadku Zdróżna.. Kuchnia ta powstała zapewne razem z drugą fazą leśniczówki i stajnią około roku 1900.

Piwnica wolnostojąca

Znajduje się ona w północnej części działki nieopodal leśniczówki. Jest to budowla pogrążona w ziemi, przeznaczona do przechowywania płodów rolnych, lub lodu.

Ściany piwnicy wykonane są z kamienia polnego, natomiast posadzka i schody są ceglane. Sklepienie piwnicy to koleba ceglana wzmocniona dwoma gurtami. Piwnica została zwentylowana za pomocą otworów w sklepieni i w ścianie szczytowej. Obecnie obydwa otwory są zaślepione.

Piwnica ta to obiekt typowy w budownictwie początku XX wieku. Jak na tak skromny budynek jest ona niezwykle starannie zbudowana z doskonałego materiału.

Na Prusach było niewiele budynków drewnianych, co miało także przełożenie na budownictwo leśne. Gros leśniczówek to budynki murowane z przełomu XIX i XX wieku których na terenie całych Prus są setki a może nawet tysiące. Leśniczówki drewniane to rzadkość na Mazurach. Te które są to głównie obiekty z międzywojnia kiedy to z jednej strony Niemcy były słabe i biedne, z drugiej strony panowała moda na wiejskość. Leśniczówek z tego okresu na Mazurach jest dość dużo gdyż Mazury były mocno zniszczone po I wojnie i należało szybko infrastrukturę leśną odbudować. Wymienię tu kilka z nich: Mendryny (ndl Olsztyn) Szymany (ndl. Wielbark) Osada Grabka (ndl Jedwabno) Leśniczówka Piecki (ndl Strzałowo) Płytnica (ndl. Podanin, RDLP Piła) Kwatera Myśliwska „Krystyna” Ndl Kluczbork, leśniczówka Jaśniewo w ndl. Nowe Ramuki.

Wyżej wymienione budynki są na ogół bardzo podobne do siebie gdyż powstawały na podstawie kilku projektów typowych w różny sposób modyfikowanych. W spisie tym umieściłem nie tylko leśniczówki z Mazur, ale także Pomorza Zachodniego i ze Śląska. Widać zatem że leśniczówki te nie były charakterystyczne tylko dla Mazur czy Prus, ale budowano je na terenie całych ówczesnych Niemiec.

Leśniczówek drewnianych z terenu Prus, które powstały wcześniej niż wyżej wymienione a więc w XIX wieku jest zaledwie kilka. Najstarszą o jakiej wiem jest drewniana gajówka z 1810 roku w osadzie Kolońska Huta.( ndl Kartuzy). Kolejną na pewną XIX wieczną jest leśniczówka Duży Kamień związana z dobrami w Sztynorcie. Zapewne leśniczówka Jeziorko w ndl. Strzałowo jest starsza niż z początku XX wieku. W tym jakże wąskim gronie należy umieścić Zdróżno. Spis ten jest zapewne niepełny, ale nawet gdy po wnikliwych poszukiwaniach powiększylibyśmy go o 100% to cały czas byłoby to zaledwie kilka sztuk. Co gorsza, aż trzy z wymienionych leśniczówek: Zdróżno, Duży Kamień i Jeziorko są obecnie niezamieszkane i przeznaczone do wyburzenia

Czym są leśniczówki dla krajobrazu Mazur pięknie napisali Wojciech Kass i Krzysztof Worobiec w 12 nr Znad Pisy w artykule: ”Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej” Leśniczówki dla Mazur są tym czym dwory dla dawnej Polski- ośrodkami kultury oświaty i rozwoju. Dzięki licznym dziełom literackim krajobraz Mazurski już na zawsze będzie się kojarzył nie tylko z jeziorami i borami sosnowymi ale właśnie z leśniczówkami ukrytymi gdzieś w owych borach. Dlatego powinno się z dużo większym pietyzmem podchodzić do najstarszych leśniczówek, gdyż właśnie one decydują o wyjątkowości tutejszego krajobrazu. O ich losie nie może decydować tylko i wyłącznie doraźny rachunek ekonomiczny, tym bardziej, że obiekty te obecnie doprowadzone do ruiny, znajdują się w tak pięknych miejscach iż mogłyby przynosić dochód po doprowadzeniu ich do stanu używalności. Mam nadzieje że niniejszy artykuł nie jest epitafium Zdróżna i następne pokolenia będą mogły się cieszyć jej urokiem.

Literatura:

Kass W. Worobiec K., Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej, Znad Pisy nr 12, Pisz 2003

Wiechert E. ,Lasy i ludzie, Olsztyn 1976

Architektura sadyb leśnych, Warszawa 2004

Galeria zdjęć

Regiony Polski Drewnianej [172]

Portal Internetowy o Tradycyjnym Budownictwie Drewnianym www.drewnopedia.pl
© Polska Drewniana Sp. z o.o. | ul. Duchnicka 3, 01-796 Warszawa | tel. 22 320 29 79 | biuro@polskadrewniana.pl
Pracownia Projektowa: ul. Św. Wojciecha 10 | 12-200 Pisz | 609 032 440

Projekt i wykonanie MASURIA® Krzysztof Szyszkowski
Kopiowanie zawartości bez zgody jest zabronione