Skansen ten składa się z dwu wyodrębnionych części wiejskiej i miejskiej.
Część wiejska jest starsza. Znajduje się w niej dużo budynków różnorodnych ze względu na przeznaczenie, a także pochodzenie etniczne ich właścicieli. Sądecczyzna to najbardziej wysunięty na zachód obszar zamieszkiwany przez zwarte grupy Rusinów: Łemków i Bojków. Ludność Polska była tu także liczna, dlatego w tym skansenie są reprezentowane zarówno budowle łemkowskie jak i różnych polskich grup etnicznych.
Jest tutaj typowy dla Polski dwór wraz z zabudowaniami folwarcznymi, szkoła, karczma, wiatrak, spichlerze, kuźnie i inne zabudowania. Można więc powiedzieć że jest wszystko co być powinno.
Wyjątkowa w tym muzeum jest ilość świątyń. Jest tu kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka, a nawet drewniany zbór protestancki. Dzięki tej różnorodności i dużej ilości autentyzmu część "wiejska" tego muzeum robi bardzo miłe wrażenie.
Dalej przechodzimy do osiedla osadników józefińskich. Była to ludność niemieckojęzyczna, protestancka, dlatego znajduje się tutaj zbór. Budynki w tej części są porządnie, po niemiecku wymurowane, otynkowane i pokryte dachówką przez co część ta bardzo kontrastuje z częścią wiejską.
Następnie przechodzimy do drugiej, nowej części muzeum tzw. "Miasteczka Galicyjskiego". Budziło ono moje ogromne zainteresowanie, gdyż drewniane budownictwo małomiasteczkowe to jeden z najwspanialszych elementów kultury materialnej Polski. Niestety budownictwo to możemy obserwować wyłącznie na rycinach Matejki, Gumowskiego czy Glogera. Zaledwie 40 kilometrów od tego skansenu znajduje się Nowy Wiśnicz w którym Matejko rysował zabudowę drewnianą. Na rysunkach tych widzimy architekturę, która wydaję się być jakimś bajecznym snem, dekoracją do fantastycznego przedstawienia dla dzieci. Niestety ani jeden z narysowanych przez Jana Matejkę domów nie dotrwał do naszych czasów. Zachowane do dziś zespoły małomiasteczkowej zabudowy drewnianej są zaledwie cieniem po tym co widzimy na starych sztychach. Niestety skanseny dotąd nie przykładały zbyt wiele uwagi do tego zjawiska.
Muzeum Etnograficzne w Nowym Sączu jako pierwsze zajęło się tym problemem, tworząc właśnie owo Miasteczko Galicyjskie i za to pracownikom tego Muzeum należą się duże słowa uznania. Po Nowym Sączu podobnymi zadaniami zajął się Skansen w Lublinie, Sanoku i pewnie jakieś jeszcze. Dlatego mój apetyt poznawczy był bardzo rozbudzony.
Zawiodłem się srodze. Podejście do materii budowlanej jest tutaj zupełnie inne, niż w starej części wiejskiej. Wynika to na pewno z wielu rzeczy od pracowników Muzeum niezależnych.
Po pierwsze: budynki w tej części nie są autentykami. Mam wrażenie że nie są nawet kopiami starych domów tylko w sposób bardzo luźny się nimi inspirują. Jest to zrozumiałe gdyż materia zabytkowa miejska zachowała się w znacznie mniejszym stopniu niż wiejska. Materiałów inwentaryzacyjnych jest zapewne zbyt mało.
Po drugie: Część ta powstała pod rządami współczesnych przepisów budowlanych które są do absurdu rygorystyczne dlatego zapewne nie można było wielu rzeczy zrobić po staremu.
Po trzecie: Podejrzewam, że był także problem z projektantami którzy nie mogą i nie chcą budownictwa drewnianego zrozumieć. W efekcie wyszła karykatura. Żelbetowe słupy obłożone deskami.
Wartością budownictwa drewnianego jest oczywiście jego piękno, ale przede wszystkim myśli techniczna wypracowana przez pokolenia polskich cieśli. Tutaj tego niestety nie znajdziemy.
Najgorszym w tym wszystkim jest na pewno ratusz. Przerośnięty, nowobogacki z gładziami gipsowymi. Jakby nie było wspaniałych polskich ratuszów drewnianych. Niestety okazja do zbudowania czegoś na miarę Matejkowskiego Wiśnicza została zmarnowana.
Niezależnie od tych gorzkich słów na końcu, skansen w Nowym Sączu to ścisła czołówka polskich i Europejskich Muzeów Na Wolnym Powietrzu. Gorąco polecam go miłośnikom Budownictwa drewnianego, a także ludziom tęskniącym za spokojem i pięknem którego dzisiejsze miasta i wsie już niestety nie dostarczą.
Autor: architekt Piotr Olszak
